สัจธรรมแห่งชีวิต
อันทุกข์โศกโรคภัยในมนุษย์
ไม่รู้สุดสิ้นลงที่ตรงไหน
เหมือนกงเกวียนกำเกวียนเวียนระไว
จงหักใจเสียเถิดเจ้าเยาวมาลย์ ฯ
พระอภัยมณี
ถึงรูปรสกลิ่นเสียงไม่เที่ยงแท้
ย่อมเฒ่าแก่เกิดโรคโศกสงสาร
ความตายหนึ่งพึงให้เห็นเป็นประธาน
หวังนิพพานพ้นทุกข์สนุกสบาย ฯ
พระอภัยมณี
อันตัวเรานี้เป็นไรจะไม่แก่
เห็นเที่ยงแท้ความตายไม่ใหลหลง
อนิจจังสังขารไม่ยืนยง
ชีสององค์ปลงทุกขังหวังนิพพาน ฯ
พระอภัยมณี
โบราณท่านสมมติมนุษย์นี้
ยากแล้วมีใหม่สำเร็จถึงเจ็ดหน
ที่ท่านโศกโรคร้อนค่อยผ่อนปรน
คงจะพ้นโทษทัณฑ์ไม่บรรลัย ฯ
เสภาเรื่องขุนช้างขุนแผน
อนิจจังสังขารนั้นไม่เที่ยง
คิดหลีกเลี่ยงเสียบ้างหวาหากุศล
จะได้ชมช่อสวรรค์ในชั้นบน
คิดผ่อนปรนด้วยปัญญาหาอุบาย ฯ
พระอภัยมณี
อันเกิดมาเป็นมนุษย์และครุฑนาค
เรื่องพลัดพรากมีใครเว้นเป็นนิสัย
อย่าโศกหนักหักห้ามความอาลัย
ให้เห็นในทุกขังเป็นกังวล ฯ
พระอภัยมณี
อย่าโกรธขึ้งหึงสาพยาบาท
นึกว่าชาติก่อนกรรมทำไฉน
เหมือนกุมวงกงเกวียนจนเวียนไป
อย่าโทษใครนี่เพราะกรรมจึงจำเป็น ฯ
พระอภัยมณี
เมื่อถึงกรรมจำตายวายชีวี
ถึงอยู่ที่ไหนไหนก็ไม่พ้น
แม้นบุญหลังยังช่วยไม่ม้วยมุด
ถึงอาวุธศัสตราดังห่าฝน
ก็มิได้ใกล้กลายกายสกนธ์
นฤมลอย่าได้แหนงแคลงวิญญา ฯ
สิงหไกรภพ
อันรูปเหมือนเรือนโรคโสโครกครบ
เครื่องอาศพสูญกลับอัปลักษณ์
ล้วนเปื่อยเน่าเก่าลงอย่าหลงนัก
ไม่น่ารักรูปนี้เกลียดรังเกียจใจ ฯ
สิงหไกรภพ
อันกำเนิดเกิดมาในหล้าโลก
สุขกับโศกมิได้สิ้นอย่าสงสัย ฯ
พระอภัยมณี
กุศลบุญหนุนส่งประจงช่วย
ทำอย่างไรก็ไม่ม้วยอย่ามั่นหมาย
ไม่ถึงกรรมทำอย่างไรก็ไม่ตาย
ถ้าถึงกรรมทำลายต้องวายปราณ ฯ
พระอภัยมณี
แม้กุศลได้สร้างแต่ปางก่อน
ไม่ม้วยมรณ์คงจะช่วยมาอุปถัมภ์ ฯ
ลักษณวงศ์
ประการหนึ่งซึ่งขาดพระศาสนา
ทั้งโลกาเกิดทุกข์จึงยุคเข็ญ
ซึ่งจะกลับดับร้อนให้ผ่อนเย็น
ก็ต้องเป็นไมตรีปรานีกัน ฯ
พระอภัยมณี
อันแก้วแหวนแสนทรัพย์สำหรับแผ่นดิน
มีแล้วสิ้นเสียเปล่าไม่เข้าการ
อันกุศลผลผลาอานิสงส์
จะช่วยส่งสืบสมบัติพัสถาน
ใครถือทำจำศีลอภิญญาณ
ถึงนิพพานพูนสวัสดิ์อยู่อัตรา ฯ
พระอภัยมณี
พวกนักปราชญ์มิได้หลงในสงสาร
เห็นร่างกายเกิดมาย่อมสาธารณ์
เหมือนโรงร้านแต่พอยังกำบังกาย
อันตัณหากล้าหาญคือการโลภ
แม้นละโมบแก่กล้าพาฉิบหาย
ใครลุ่มหลงปลงใจไม่สบาย
มักวุ่นวายการชั่วให้มัวมอม ฯ
พระอภัยมณี
ทั้งองค์ฐานรานร้าวถึงเก้าแฉก
เผยอแยกยอดทรุดก็หลุดหัก
โอ้เจดีย์ที่สร้างที่ร้างรัก
เสียดายนักนึกน่าน้ำตากระเด็น
กระนี้หรือชื่อเสียงเกียรติยศ
จะมิหมดล่วงหน้าทันตาเห็น
เป็นผู้ดีมีมากแล้วยากเย็น
คิดก็เป็นอนิจจังเสียทั้งนั้น ฯ
นิราศภูเขาทอง
คำโบราณท่านว่าอย่าละโมบ
ถ้าหลงโลภลาภน้อยจะพลอยหาย ฯ
พระอภัยมณี
จึงถือศีลกินบวชสวดกุศล
ผู้ใดนิมนต์ปรนนิบัติอธิษฐาน
คนผู้นั้นครั้นดับขันธสันดาน
ไว้วิมานเมืองฟ้าสุราลัย ฯ
พระอภัยมณี
จงตั้งจิตคิดหวังในทางพระ
สลัดสละราคาอันพาเหียร
คิดปัดเป่าตัดราคาต้องพากเพียร
เหมือนกงเกวียนพาหมุนให้วุ่นไป ฯ
พระอภัยมณี
คือตัวสงสารวัฏตัดไม่ขาด
ด้วยอำนาจจิตพะวงให้หลงใหล
อันปัญญาเหมือนขรรค์ค่อยฟันไป
กว่าจะได้ทางประโยชน์โพธิญาณ ฯ
พระอภัยมณี
เมื่อถึงกรรมแล้วก็จำต้องวอดวาย
อันความตายมิได้พ้นทั้งธานี ฯ
ลักษณวงศ์
แล้วเทศนาว่าไปในกองทุกข์
เหมือนไฟลุกรุ่มร้อนอาวรณ์หวัง
แม้นโลภหลงเข้าเมื่อไรก็ไม่ฟัง
มันก็ยังเกิดทุกข์เข้าคลุกคลี
นี่แลตัวทุกข์สัจสันทัดเที่ยง
คิดหลีกเลี่ยงความทุกข์เป็นสุขี
เบาปัญญาหยั่งลงให้จงดี
คงจะมีความสุขทุกทิวา ฯ
พระอภัยมณี
จะยากเย็นเป็นตายวายชีวี
ตามแต่ที่ผลกรรมได้ทำมา ฯ
พระอภัยมณี
จะกำเนิดเกิดกายทั้งชายหญิง
ตายแล้วกลิ้งกลิ่นเหม็นกลับเป็นผี
ถึงเทพบุตรครุฑาวาสุกรี
ก็ย่อมมีทุกข์โศกมีโรคภัย ฯ
พระอภัยมณี
คือรูปรสกลิ่นเสียงเคียงสัมผัส
ที่คฤหัสถ์หวงแหนไม่แก่นสาร
ครั้นระงับดับขันธสันดาน
ย่อมสาธารณ์เปื่อยเน่าเสียเปล่าดาย ฯ
พระอภัยมณี
แม้กุศลผลผลาอานิสงส์
จะนำส่งนำสนองให้ผ่องใส
แม้นกรรมหนุนขุ่นข้องให้หมองใจ
ก็ต้องไปสู่อบายไม่วายตรอม ฯ
พระอภัยมณี
ไม่หุนหันฉันทาพยาบาท
นึกว่าชาติก่อนกรรมจะทำไฉน
จะฆ่าฟันมันก็ซ้ำเป็นกรรมไป
ต้องเวียนว่ายเวทนาอยู่ช้านาน ฯ
พระอภัยมณี
มันไม่แน่แก่ชราทั้งตาหู
เนื้อหนังหู่เต็มประดาพาฉิบหาย
ก็ย่อมเป็นอนิจจังแก่ร่างกาย
ยังไม่ตายดูสมเพชเวทนา ฯ
พระอภัยมณี
ที่มา ว.สุริยไชย. คำสอนสุนทรภู่. กรุงเทพฯ : ไพลิน, ๒๕๔๔.
กรมวิชาการ กระทรวงศึกษาธิการ. หนังสือเรียนรายวิชาพื้นฐานภาษาไทย วรรณคดีวิจักษ์
ชั้นมัธยมศึกษาปีที่ ๑. พิมพ์ครั้งที่ ๓. กรุงเทพฯ : โรงพิมพ์ สกสค., ๒๕๕๔.
คือตัวสงสารวัฏตัดไม่ขาด
ด้วยอำนาจจิตพะวงให้หลงใหล
อันปัญญาเหมือนขรรค์ค่อยฟันไป
กว่าจะได้ทางประโยชน์โพธิญาณ ฯ
พระอภัยมณี
เมื่อถึงกรรมแล้วก็จำต้องวอดวาย
อันความตายมิได้พ้นทั้งธานี ฯ
ลักษณวงศ์
แล้วเทศนาว่าไปในกองทุกข์
เหมือนไฟลุกรุ่มร้อนอาวรณ์หวัง
แม้นโลภหลงเข้าเมื่อไรก็ไม่ฟัง
มันก็ยังเกิดทุกข์เข้าคลุกคลี
นี่แลตัวทุกข์สัจสันทัดเที่ยง
คิดหลีกเลี่ยงความทุกข์เป็นสุขี
เบาปัญญาหยั่งลงให้จงดี
คงจะมีความสุขทุกทิวา ฯ
พระอภัยมณี
จะยากเย็นเป็นตายวายชีวี
ตามแต่ที่ผลกรรมได้ทำมา ฯ
พระอภัยมณี
จะกำเนิดเกิดกายทั้งชายหญิง
ตายแล้วกลิ้งกลิ่นเหม็นกลับเป็นผี
ถึงเทพบุตรครุฑาวาสุกรี
ก็ย่อมมีทุกข์โศกมีโรคภัย ฯ
พระอภัยมณี
คือรูปรสกลิ่นเสียงเคียงสัมผัส
ที่คฤหัสถ์หวงแหนไม่แก่นสาร
ครั้นระงับดับขันธสันดาน
ย่อมสาธารณ์เปื่อยเน่าเสียเปล่าดาย ฯ
พระอภัยมณี
แม้กุศลผลผลาอานิสงส์
จะนำส่งนำสนองให้ผ่องใส
แม้นกรรมหนุนขุ่นข้องให้หมองใจ
ก็ต้องไปสู่อบายไม่วายตรอม ฯ
พระอภัยมณี
ไม่หุนหันฉันทาพยาบาท
นึกว่าชาติก่อนกรรมจะทำไฉน
จะฆ่าฟันมันก็ซ้ำเป็นกรรมไป
ต้องเวียนว่ายเวทนาอยู่ช้านาน ฯ
พระอภัยมณี
มันไม่แน่แก่ชราทั้งตาหู
เนื้อหนังหู่เต็มประดาพาฉิบหาย
ก็ย่อมเป็นอนิจจังแก่ร่างกาย
ยังไม่ตายดูสมเพชเวทนา ฯ
พระอภัยมณี
ที่มา ว.สุริยไชย. คำสอนสุนทรภู่. กรุงเทพฯ : ไพลิน, ๒๕๔๔.
กรมวิชาการ กระทรวงศึกษาธิการ. หนังสือเรียนรายวิชาพื้นฐานภาษาไทย วรรณคดีวิจักษ์
ชั้นมัธยมศึกษาปีที่ ๑. พิมพ์ครั้งที่ ๓. กรุงเทพฯ : โรงพิมพ์ สกสค., ๒๕๕๔.
